Zdefiniowanie zjawiska mobbingu okazuje się nie lada wyzwaniem. W polskim kodeksie pracy mobbing oznacza działania lub zachowania skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu go lub zastraszaniu, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej i powodujące jego poniżenia, ośmieszenie, izolację lub wyeliminowanie z zespołu pracowników. W psychologii mobbing określany jest jako zjawisko ze sfery komunikacyjnej – jest to wroga, zła i nieetyczna komunikacja między jednym pracownikiem lub grupą pracowników a innym, który stał się celem ataków. Takie zachowania występują często i przynajmniej od pół roku. Rezultatem tego zjawiska jest psychiczne, psychosomatyczne i społeczne cierpienie ofiary. Negatywna komunikacja może przybierać formę werbalną i niewerbalną. Taką też definicją będziemy posługiwać się w niniejszym artykule.
Aby dane zachowanie, działanie można jednoznacznie określić jako mobbing, musi spełniać trzy podstawowe kryteria:
- Czas trwania – czyli zachowanie musi trwać min pół roku,
- Powtarzalność – działanie nie może być jednorazowe, lecz wielokrotnie powtarzalne
- Negatywne intencje – zła wola sprawcy.
Mobbing może być także czynny – obarczanie pracownika zbyt dużą ilością obowiązków i odpowiedzialnością i mobbing bierny – lekceważenie pracownika, niewydawanie mu poleceń. Szczegółowe cechy, które pozwalaną rozpoznać mobbing są następujące:
I Zaburzające możliwość komunikowania się
- Ograniczanie pracownikowi możliwości wypowiadania się
- Ciągłe krytykowanie wykonywanej pracy
- Ustne groźby, pogróżki
- Poniżające gesty i spojrzenia
- Różnego rodzaju aluzje
II Zaburzające stosunki społeczne
- Zakazywanie rozmów innym pracownikom z ofiarą mobbingu
- Przesadzanie ofiary na inne miejsca, z dala od kolegów
- Zakaz zabierania głosu na forum
- Traktowanie pracownika jak powietrze
III Mające na celu zaburzenie społecznego odbioru
- Mówienie źle o danej osobie za jej plecami
- Pomówienia, plotki
- Wyśmiewanie choroby, niepełnosprawności, kalectwa
- Zmuszanie do czynności naruszających godność osobistą
- Używanie przezwisk w stosunku do ofiary
- Propozycje seksualne
IV Mające wpływ na jakość sytuacji życiowej i zawodowej
- Wyznaczanie nierealnie krótkich terminów na wykonanie zadania
- Zarzucanie wciąż nowymi obowiązkami
- Odbieranie dotychczasowych zadań do wykonania
- Przydzielanie bezsensownych zadań
- Odmawianie urlopu lub zwolnień
- Zmuszanie do pozostawania po godzinach
V Mające szkodliwy wpływ na zdrowie ofiary
- Zmuszanie do wykonywanie prac ponad siły
- Grożenie przemocą fizyczną, stosowanie niewielkiej przemocy fizycznej
- Znęcanie się psychiczne
- Nękanie psychiczne poza miejscem pracy
Społeczne konsekwencje mobbingu
Prócz cierpienia ofiar mobbingu, cierpi również organizacja. Gdy tylko informacje o występowaniu tego zjawiska w firmie dotrą do osób z zewnątrz, przedsiębiorstwo stopniowo zacznie tracić dobrą reputację i poważnie będzie naruszony jej wizerunek. Skutkiem złej opinii na rynku mogą być problemy z pozyskaniem nowej kadry w przyszłości, ponieważ dobrzy pracownicy nie będą rozpatrywać ofert racy w tej organizacji, a pozyskanie niedoświadczonych pracowników wiąże się z dodatkowymi kosztami szkoleń i zmniejszoną efektywnością ich pracy na początku.
Indywidualne konsekwencje mobbingu
Zjawisko mobbingu będzie miało odzwierciedlenie w braku motywacji pracownika, mniejszej efektywności wykonywanej pracy, zwolnieniach lekarskich, decyzji o zmianie pracy czy nawet myślami samobójczymi. Początkowo objawy mogą ograniczać się do złego samopoczucia, zmęczenia, problemów z zasypianiem i koncentracją. Aby uśmierzyć objawy ludzie sięgają po alkohol, środki uspokajające czy nasenne. Po czasie dochodzą niekontrolowane emocje, agresja w stosunku do współpracowników (która może być wołaniem o pomoc, gdy nikt nie reaguje na krzywdę ofiary). Najbardziej uciążliwymi skutkami mobinngu jest obniżona samoocena i poczucie wartości w kontekście zawodowym. Jeśli mobbingu doświadcza osoba o słabszej kondycji psychicznej, mało odporna na stres i podatna na wpływy z otoczenia, to bardzo trudno będzie jej odbudować pozytywny obraz siebie. W takim przypadku najlepszą formą pomocy są spotkania z psychologiem czy psychoterapeutą, które będą miały na celu przepracowanie przykrych zdarzeń, odbudowanie własnej wartości i wypracowanie mechanizmów obronnych na przyszłość.
Molestowanie
Molestowanie jest jednym z elementów mobbingu i zawiera w sobie nieakceptowane zachowania o podłożu seksualnym, które naruszają godność osoby molestowanej. Towarzyszyć im może zastraszanie, upokorzenie, wrogość czy agresja. Do przejawów molestowania należą takie zachowania jak: niestosowne uwagi dotyczące ubioru, wieku, lubieżne spojrzenia, dotykanie, gesty o charakterze seksualnym, składanie dwuznacznych propozycji, dopominanie się o gratyfikację w formie czynności seksualnych, demonstrowanie treści i charakterze seksualnych.
Molestowanie może przybierać dwie formy:
- szantaż seksualny – gdy między ofiarą a sprawcą są relacje zależnościowe (szef – pracownik) i awans lub zatrudnienie zależy od spełnienia prośby o charakterze seksualnym
- stwarzanie przyjemnych warunków w pracy – w tym przypadku osobą molestującą może być nie tylko przełożony, ale także współpracownik
Molestowanie seksualne może być związane z dewiacjami seksualnym i być zapłonem do innych form przemocy seksualnej. Osoby molestujące często charakteryzują się osobowością narcystyczną i stawiają się ponad prawem i moralnością. Należy podkreślić, że molestowanie w psychice sprawcy to cykl dewiacyjny, sekwencja myśli, które się zazębiają, uczuć i zachowań, które są w kulminacyjnej fazie w trakcie nadużycia seksualnego. Sprawcy z reguły nie ograniczają się do jednorazowego incydentu.
Konsekwencje molestowania dla ofiary
Konsekwencje nadużyć seksualnych znajdują odzwierciedlenie w psychice ofiary. Uraz seksualny może utrzymywać się bardzo długo po zaprzestaniu molestowania i przerodzić się w objawy stresu pourazowego. Mogą pojawić się problemy z zaufaniem do innych, bliskością, nadmierna podejrzliwość, lęk w kontaktach intymnych. Obniżona samoocena, wzbudzanie w sobie winy za to, co się wydarzyło, poczucie wstydu, nieczystości. Zdarza się również tak, że ofiara mimo krzywdy jakiej doznała, musi uporać się z upokorzeniem ze strony innych, wykluczeniem społecznych czy etykietowaniem. Niepokojącymi objawami, które wymagają pomocy u psychologa czy psychoterapeuty to stany depresyjne, silny stres, obniżone samopoczucie psychofizyczne, problemy ze snem, bóle somatyczne, podwyższony poziom lęku. Przepracowanie traumy, co jest często spotykanie przy tego typu nadużyciu, należy rozpocząć jak najszybciej. Psychoterapia ma na celu powrót do równowagi psychicznej, zrozumienie tego co się wydarzyło i zdjęcie odpowiedzialności z ofiary. Nieprzepracowanie traumy może skutkować zaostrzeniem się PTSD (zespół stresu pourazowego), depresją, destrukcyjnymi zachowaniami, nadmiernym spożywaniem alkoholu by uśmierzyć ból psychiczny, wyniszczającymi myślami i zachowaniami. Pojawiają się również niekontrolowane zachowania w stosunku do najbliższego otoczenia. Do charakterystycznych objawów PTSD zaliczamy: przeżywanie na nowo stresora, unikanie sytuacji, które mogą wywołać stresor , bezsenność, depresja, myśli samobójcze, nadużywanie substancji psychoaktywnych, nadmierna czujność, izolacja od innych ludzi.
Ofiary molestowania często nie zgłaszają tego faktu wymiarowi sprawiedliwości. Boją się spotkać ze sprawcą w sądzie, chcą uniknąć konfrontacji i ponownego odtwarzania złych zdarzeń, boją się także utraty pracy. Czasem trudno jest udowodnić molestowanie czy mobbing, jeśli nie ma świadków lub nie chcą zeznawać w sądzie w obawie przed utratą pracy. To, czy sprawca poniesie odpowiedzialność za swoje czyny czy nie, nie powinno mieć wpływu na chęć pomocy samym sobie i zwrócenie o pomoc do specjalisty.
Karolina Kawalerek: psycholog, seksuolog, coach. Prowadzi poradnictwo psychologiczne, seksuologiczne oraz sesje z sekscoachingu.
Literatura: Marciniak J. (2015) Mobbing, dyskryminacja, molestowanie. Przeciwdziałanie w praktyce. Wydawnictwo: Wolters Kluwer SA