Wypalenie zawodowe rozumiane jest jako utrata zainteresowań ludźmi, z którymi się pracuje, w odpowiedzi na nadmiernie stresująca sytuację zawodową. Wypalenie to również następstwo procesu, w którym początkowo osoba uważa, że wykonywany zawód czy praca jest jego „powołaniem”, z czasem zamienia się w zwykłą pracę, z której pracownik nie ma satysfakcji, nie angażuje się w nią i nie ponosi odpowiedzialności za wykonywany zawód. Zjawisko, o którym mowa, jest procesem transakcyjnym, rozciągniętym w czasie, a początek można upatrywać w braku równowagi między zasobami a wymaganiami. Efektem tego jest poczucie braku efektów, niekompetencji, frustracja, stres oraz spadek zaangażowania.
Christin Maslach, prekursorka badania zjawiska wypalenia, wyróżnia wielowymiarowy model wypalenia, na który składają się czynniki:
- emocjonalne wyczerpanie – cechuje się nadmiernym zmęczeniem i poczuciem wyczerpania emocjonalnych zasobów. Charakteryzuje się przemęczeniem, utratą naturalnej energii, brakiem zapału do działania, brakiem radości z życia, impulsywnością i zwiększoną drażliwością. Powodem wyczerpania emocjonalnego jest nadmiar obowiązków oraz konflikty w pracy. W płaszczyźnie psychologicznej dochodzi do utraty emocjonalnej więzi z podopiecznymi (np. u nauczycieli). Do tego dochodzą objawy psychosomatyczne.
- depersonalizacja – rozumiana jako specyficzny stosunek do innych, który przejawia się negatywizmem, dystansem do ludzi, cynizmem. Relacje interpersonalne tracą podmiotowy charakter, stają się bezosobowe. Depersonalizacja jest elementem wyczerpania emocjonalnego i traktowana jest jako mechanizm obronny przed angażowaniem się w relacje. Taka postawa niesie za sobą ryzyko dehumanizacji i alienacji od innych.
- obniżone zadowolenie z osiągnięć zawodowych – przejawia się spadkiem wydajności w pracy i poczuciem braku kompetencji. Taki stan może wywołać stany depresyjne i trudności w radzeniu sobie z wymaganiami zawodowymi oraz stresem. W przypadku braku wsparcia z zewnątrz oraz braku samorozwoju, podnoszenia swoich kompetencji stan będzie się pogłębiał i w późniejszym czasie wymagał większego zaangażowania jednostki w odzyskanie równowagi.
Wszystkie trzy czynniki wypalenia w połączeniu z okolicznościami w jakich występują tworzą zespół złego przystosowania w pracy. Powodem jest wyczerpanie spowodowane nadmiernym obciążeniem pracownika. Najmocniej wyakcentowanym kryterium wypalenia są kłopoty w relacjach interpersonalnych, które mogą być również źródłem gratyfikacji i pomocne w przezwyciężeniu kryzysu.
Źródła wypalenia zawodowego
Źródeł wypalenia zawodowego może być wiele. Do podstawowych należy zbytnie obciążenie pracą, charakter organizacji, nierówne rozłożenie zadań między pracownikami oraz, co najważniejsze, konflikty interpersonalne. Gdy wymogi są większe niż zasoby jednostki, wydaje się nieunikniony początek wypalenia. Innym czynnikiem, który może mieć wpływ na dobrostan psychologiczny pracownika, jest podział władzy w organizacji czyli stopień autonomii poszczególnych pracowników. To, w jakim zakresie jednostka ma możliwość podejmowania decyzji i czuje się odpowiedzialna jest ściśle związana ze stresem zawodowym i sposobem radzenia sobie z nim. Uczucie doświadczania permanentnego niepowodzenia w zmaganiu się ze stresem i przekonaniem, o nieskuteczności radzenia sobie z konfliktami, trudnościami, porażkami powoduje nasilenie stresu.
Jak już wcześniej zostało wspomniane, kluczowym elementem wypalenia są relacje ze współpracownikami. Badania pokazują, że wsparcie emocjonalne towarzyszy niższemu poziomowi wypalenia i stresu.
Niemałą rolę odgrywają również czynniki indywidualne, które można podzielić na właściwości demograficzne i cechy osobowości. Do tych pierwszych zaliczamy wiek oraz staż pracy. Młode osoby, które rozpoczynają pracę zawodową, mają często wyidealizowane oczekiwania względem niej. Konfrontacja marzeń z rzeczywistością jest często bolesnym doświadczeniem i poczuciem rozczarowania. Po niedługim czasie, około 2-4 lat pracy zawodowej pojawiają się pierwsze symptomy wypalenia. Również osoby samotne, rozwiedzione są bardziej narażone na wypalenie co oznaczałoby, że sieć wsparcia z zewnątrz jest potrzebna do redukcji negatywnych konsekwencji wypalenia. Drugą właściwością są cechy osobowościowe jednostki. Niektóre cechy wykazały w badaniach związek z syndromem wypalenia:
- wytrzymałość – nadmierne zaangażowanie może prowadzić do wyczerpania emocjonalnego
- poczucie zewnętrznego umiejscowienia kontroli – upatrywanie w zewnętrznych czynnikach efektów zdarzeń (np. sukcesów), utrudnia adaptacyjną reakcję w sytuacjach stresowych
- bierny sposób radzenia sobie – bierna akceptacja negatywnych zdarzeń prowadzi do niepodejmowania prób zmian
- niskie poczucie własnej wartości – wiąże się z nadmierną potrzebą aprobaty
Objawy wypalenia zawodowego
Objawy fizyczne
- permanentne uczucie zmęczenia
- zaburzenia w sferze apetytu i snu
- bóle głowy, ścisk żołądka
- brak dbałości o swój wygląd, zdrowie
- obniżenie libido
- nadużywanie alkoholu, leków, kofeiny, tytoniu substancji psychoaktywnych
Objawy wyczerpania emocjonalnego
- trudności w zrelaksowaniu się
- nawracające lęki
- obecność negatywnych postaw i pesymistycznych myśli
- poczucie znużenia
- anhedonia – brak lub utrata zdolności odczuwania przyjemności
- poczucie wewnętrznej pustki i brak celów
- osamotnienie i izolacja od ludzi
- wzrost impulsywnych zachowań, zachowania agresywne
Objawy społeczne
- brak zainteresowania członkami rodziny
- obniżone poczucie wsparcia
- zobojętnienie na osiągnięcia i niepowodzenia członków najbliższej rodziny
- opór przed wspólnym spędzaniem czasu
- spędzanie wolnego czasu poza domem
Wypalenie zawodowe nie jest zjawiskiem, które pojawia się nagle i łatwo zaobserwować jego objawy. Poszczególne fazy występują po sobie w kolejności: wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja, niskie poczucie dokonań osobistych, pełnoobjawowy zespół wypalenia. Każda z faz może się rozwijać i trwać miesiącami czy latami. Wyczerpanie emocjonalne jest widoczne przez osobę odczuwającą wypalenie jak i przez otoczenie. Dochodzi do depersonalizacji, która przejawia się również w oporze przed wchodzeniem w bezpośredni kontakt z klientem, pacjentem, współpracownikiem. Taka postawa znajduje odzwierciedlenie w niskiej samoocenie zawodowej, frustracji i zniechęceniu. Później rozwija się pełnoobjawowy zespół wypalenia zawodowego. W skrajnych przypadkach może przerodzić się w depresję lub schorzenia somatyczne.
Osoby najbardziej narażone na wypalenie to te, które wykonują zawody społeczne. Lekarz, pielęgniarka, nauczyciel, pracownik społeczny. Obserwuje się jednak wzrost tego zjawiska w innych grupach społecznych. Osoby pracujące w korporacjach, które nie wspinają się po szczeblach kariery, szybko doznają rozczarowania i uczucia porażki. W Polsce nie ma programów, które w początkowej fazie wykrywałyby osoby zagrożone wypaleniem zawodowym. Często osoby, które mają już pełnoobjawowy zespół zgłaszają się do specjalistów (psycholog lub psychoterapeuta), gdyż same już sobie nie radzą z objawami.
Stres a wypalenie zawodowe
Wypalenie zawodowe jest odpowiedzią organizmu na przewlekłe sytuacje stresowe, konflikty interpersonalne, przeciążenie obowiązkami. Dochodzi do generowania coraz większych zasobów aby poradzić sobie z trudnymi sytuacjami. Należy w tym miejscu rozróżnić stres, który większość z nas doświadcza dość często. W zjawisku wypalenia zawodowego stres jest postrzegany jako niemożność sprostania wygórowanym oczekiwaniom, ambicjom, dużym oczekiwania zawodowym i silnej motywacji do szybkiego osiągnięcia sukcesu. W sytuacji gdy to nie następuje, pojawia się uczucie stresu i zawiedzione ambicje.
Aby móc przeciwdziałać wystąpieniu wypalenia należy obserwować swoje zachowania. Niepewność, niska samoocena, niskie poczucie zaradności, przyczyniają się do unikania trudnych sytuacji. Zbyt silna motywacja, wygórowane cele czy perfekcjonizm, powodują przekonanie o misji naszego zawodu co wymaga ogromnego wysiłku, zaangażowania i wyrzeczeń. W przypadku zawodów społecznych takich jak lekarz, psycholog, pracownik socjalny może dojść do traktowania cudzych problemów jak swoich i zbyt dużego zaangażowania emocjonalnego. Profilaktyka w zakresie wypalenia jest realna jednak musimy być świadomi zagrożeń i bacznie przyglądać się swoim zachowaniom i reakcjom na stres zawodowy.
Karolina Kawalerek: psycholog, seksuolog, coach. Prowadzi poradnictwo psychologiczne, seksuologiczne oraz sesje z sekscoachingu.
Literatura:
- Jaworska A. (2014). Kwestionariusz wypalenia zawodowego Massimo Santinello. Wydawnictwo PTP
- Mastalerz-Migas A, Staciwko A. (2012). Stres i wypalenie zawodowe. Jak rozpoznać, zapobiegać, leczyć. Wydawnictwo: Elsevier Urban&Partner
- Tucholska S. (2001). Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju. Przegląd Psychologiczny Tom 44, nr 3, s. 301-317