Zaburzenia somatyczne najczęściej występują pod postacią dolegliwości fizycznych. Dolegliwości te nie dają się w wystarczającym stopniu wytłumaczyć chorobą somatyczną, bezpośrednim działaniem żadnej substancji chemicznej, czy też inną chorobą psychiczną. Od objawów symulowanych odróżnia je to, że nie są one celowo wytwarzane. W związku z tym, że pacjent odczuwa dolegliwości fizyczne, zgłasza się do lekarza pierwszego kontaktu, którego zadaniem jest wykluczenie przyczyny organicznej. W przypadku zaburzeń somatycznych pacjenci pomimo wykluczenia przyczyny organicznej w dalszym ciągu zgłaszają dolegliwości bólowe.
Krótka charakterystyka
Ten typ zaburzeń wiąże się ściśle z wydarzeniami w życiu pacjenta. Początek i utrzymywanie się objawów w dużej mierze jest powiązane z przykrymi wydarzeniami życiowymi lub z trudnościami i konfliktami, których pacjent nie zawsze jest w pełni świadomy. Z zaburzeniami somatycznymi jest tak, że charakteryzuje je duża zmienność objawów, które pacjent może odczuwać nawet na przestrzeni lat. Dolegliwości bólowe mogą pochodzić z różnych układów, np. pokarmowego ( ból, wzdęcia, odbijania, wymioty, nudności itp.), krążenia, nieprzyjemne doznania (swędzenie, pieczenie, cierpnięcie, drętwienie, bolesność itp.), a nawet ze skóry (np. wysypki), mięśni, czy stawów. Z definicji zaburzenia somatyczne to rodzaj zaburzenia psychicznego, gdzie:
- pacjent odczuwa dolegliwości fizyczne, które mogą sugerować chorobę somatyczną;
- ostatecznie objawy somatyczne nie znajdują swego wytłumaczenia w stanie zdrowia pacjenta;
- objawy te także nie są spowodowane przez nadużywanie leków czy substancji psychoaktywnych;
- nie są one częścią obrazu innych zaburzeń psychicznych z nadmierną manifestacją somatyczną (np. zespół lęku panicznego, czy depresja maskowana);
- dolegliwości fizyczne nie są celowo wytwarzane przez pacjenta (symulowanie choroby).
W Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania (ICD-10) zaburzenia somatyczne odnaleźć można pod kodem F45. Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną.
Przykłady zaburzeń somatycznych
Zaburzenie z somatyzacją
a) Opis: różnorodne, nawracające i często zmieniające się objawy somatyczne, które utrzymują się od co najmniej dwóch lat. Objawy mogą dotyczyć każdej części ciała czy układu. Przebieg jest przewlekły i zmienny, często łączy się z zakłóceniem funkcjonowania społecznego, interpersonalnego i rodzinnego.
b) Obejmuje:
Zespół Briqueta- inaczej zaburzenia somatyzacyjne. Częściej dotyka kobiet niż mężczyzn. Początek przypada na wczesny okres życia dorosłego.
Zaburzenie hipochondryczne
a) Istota: pacjent jest przekonany, że jest chory na jedną lub więcej poważnych i postępujących chorób somatycznych. Ujawnia uporczywe skargi somatyczne albo stale skupia uwagę na ich fizycznej naturze. Często występuje wyraźna depresja lub lęk.
b) Obejmuje:
Dysmorfofobia (nieurojeniowa) ( lęk przed brzydotą, o podłożu nerwicowym).
Hipochondriaza, nerwica hipochondryczna
Nozofobia ( chorobliwy lęk przed zachorowaniem)
Zaburzenia obrazu ciała
Zaburzenia wegetatywne występujące pod postacią somatyczną
A) Dwa typy zaburzeń wegetatywnych:
– I typ: skargi stanowiące obiektywne objawy pobudzenia układu wegetatywnego, tj. przyspieszona czynność serca, poty, zaczerwienienie, drżenie oraz towarzyszący lęk i poczucie zagrożenia chorobą somatyczną;
– II typ: subiektywne skargi, zmienne i niespecyficzne, tj. wędrujące bóle, uczucie pieczenia, ciężaru, ściskania, wzdęcia lub rozdymania, które odnoszone są przez pacjenta do określonego narządu lub układ.
B) Obejmuje:
- Astenia nerwowo-krążeniowa
- Nerwica serca, Zespół Da Costy: zespół chorobowy charakteryzujący się kłującym bólem w klatce piersiowej, uczuciem niepokoju i zmęczenia, towarzyszy temu także kołatanie serca, duszności, zawroty głowy. Ból nie jest związany z wysiłkiem fizycznym.
- Nerwica żołądka
- Psychogenne formy :aerofagii ( zaburzeni czynności przewodu pokarmowego, polega na połykaniu powietrza, które prowadzi do odbijania)
- Psychogenne formy: biegunki, częstomoczu, zaburzeń oddawania moczu
- Psychogenne formy: czkawki, kaszlu
- Psychogenne formy: hiperwentylacji ( zwiększona wentylacja płuc- nieprawidłowy, przyspieszony oddech)
- Psychogenne formy: kurczu wpustu (polega na tym, że nie dochodzi do rozkurczu końcowego odcinka przełyku w odpowiedzi na akt połykania)
- Psychogenne formy: niestrawności, wzdęcia, zespołu jelita drażliwego
Uporczywe bóle psychogenne
a) Dolegliwości: uporczywe, silne i niepokojące bóle, których nie można wytłumaczyć zaburzeniami fizjologicznymi, ani chorobami somatycznymi. Dolegliwości bólowe występują w związku z konfliktem emocjonalnym lub problemami natury psychospołecznej. Kiedy ból się nasila, wzrasta wtedy zainteresowanie nad pacjentem, szczególnie ze strony bliskich osób oraz personelu medycznego.
b) Obejmuje:
Psychalgia, czyli somatoformiczne zaburzenia bólowe albo inaczej bóle psychogenne. Podłożem tych dolegliwości są zaburzenia natury psychicznej.
Psychogenne: bóle głowy, krzyża
Inne zaburzenia występujące pod postacią somatyczną
a) Inne zaburzenia czuciowe, czynnościowe i behawioralne
– nie spowodowane przez chorobę somatyczną i niezależne od czynności układu nerwowego wegetatywnego
– ograniczone do jednego konkretnego układu narządu
– ściśle powiązane w czasie z wydarzeniami stresowymi lub problemami
b) Obejmuje:
Psychogenne: zaburzenia miesiączkowania
Psychogenne: zaburzenia połykania (włączając uczucie „kuli w gardle”)
Psychogenny: kręcz karku ( choroba w przebiegu której dochodzi do przymusowego odchylenia szyi w jednym kierunku)
Psychogenny: świąd
Zgrzytanie zębami
Sposoby leczenia
Sposoby leczenia zaburzeń somatycznych zależą od podtypu występujących dolegliwości i współistniejącej psychopatologii. Aby leczenie zaburzeń somatycznych było skuteczne należy dokładnie zastanowić się nad czynnikami, które usposabiają, wywołują i podtrzymują te dolegliwości. W przypadku leczenia zaburzeń somatycznych należy ostrożnie podchodzić do farmakoterapii. Jednak najczęściej pacjentom podaje się leki uspokajające i przeciwdepresyjne.
Najlepsze jednak efekty daje psychoterapia i wszelkie oddziaływania psychologiczne w połączeniu ze wsparciem i częstością wizyt ustalonych odpowiednio do potrzeb. Pacjentom najczęściej jest proponowana terapia psychodynamiczna oraz poznawczo-behawioralna. Przede wszystkim należy modyfikować myślenie i zachowanie pacjenta w reakcjach na dolegliwości. Powinna obejmować także uświadomienie pacjenta, że nie każde dolegliwości bólowe świadczą o chorobie somatycznej i jak należy z takimi objawami postępować. Długość trwania terapii zależy od tego jak silny i złożony jest problem pacjenta. Biorąc pod uwagę inne możliwości terapeutyczne można także zastosować terapię rodzinną, która pozwoli na rozwiązanie konfliktów, które mogą przyczyniać się do rozwoju choroby. Pomocne jest także zastosowanie interwencji środowiskowych, które będą dotyczyły czynników stresowych przyczyniających się do rozwoju tego typu zaburzeń.
Biorąc jeszcze pod uwagę rokowania pacjentów z zaburzeniami somatycznymi należy uwzględnić kilka czynników:
- Rodzaj, czas trwania oraz nasilenie psychopatologii.
- Rodzaj, czas trwania oraz nasilenie zewnętrznych czynników stresowych, które są przyczyną powstania choroby.
- Siła i odporność pacjenta.
- Skuteczny system wsparcia pacjenta ( także właściwie dobrana terapia).
Anna Łukawska: psycholog szkolny z przygotowaniem pedagogicznym, wychowawca wyjazdów kolonijnych. Zajmuje się psychoedukacją i socjoterapią dzieci i młodzieży, a także stresem i wypaleniem zawodowym.
Literatura:
- Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne.
- Czernikiewicz A. (2002). Jak rozpoznawać i leczyć dystonię neurowegetatywną? Borgis – Medycyna Rodzinna; 6: str. 3 – 6.
- Williams T., Harding K.J., Fallon B.A.(2012). Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (somatoformiczne). [w:] Rowland L.P., Pedley T.A. Neurologia Merritta Tom 3, Wydanie 3, wyd. Urban&Partner, str. 1178 – 1184.