Rodzice podejmują decyzję o rozstaniu po długich rozmowach, przemyśleniach czy kłótniach. Czasem próbują dojść do porozumienia ze względu na dziecko, ale często okazuje się, że to nie działa na dłuższą metę i decydują się jednak na rozstanie. Dziecko jest często ostatnią osobą w bliskiej rodzinie, która się dowiaduje o takiej decyzji. Powody są różne. Jedni nie chcą martwić dzieci i obarczać ich swoimi problemami, inni twierdzą, że to nie jest dobry moment lub, że dziecko może tego nie zrozumieć, bo jest jeszcze zbyt małe. Każdy argument jest słuszny, ale odwlekanie poinformowania dziecka o rozstaniu rodziców, jest dużo większym ciosem. Bywa i tak, że rodzice informują potomstwo już po rozwodzie, że już nie są razem lub mówią, że tatuś wyjechał na długo do pracy i dlatego go nie ma z nami. Dziecko nie może być zaskoczone znienacka taką informacją. Dla niego to swoisty koniec świata i będzie pamiętało to do końca swojego życia. Informacja o rozstaniu rodziców, powinna być przekazana dziecku niedługo po tym, jak będzie ona ostateczną i nieodwracalną. Należy dostosować formę przekazania tej ważnej informacji, odpowiednio do fazy rozwoju, w jakiej znajduje się dziecko. Bez względu na wiek, trzeba dać mu możliwość pytania o sprawy, które go nurtują, zmniejszać lęk, pozwolić na wyrażanie uczuć związanych z rozstaniem rodziców.
Rozwód i dziecko do 3 roku życia
Nawet niemowlę nieświadome, czym jest rozstanie rodziców, odczuwa jego skutki. Jeśli mama jest ciągle poddenerwowana, płacze, nie opiekuje się z czułością maleństwem, to przekazuje wszystkie negatywne stany emocjonalne dziecku. Gdy w domu są krzyki to noworodek reaguje strachem, ponieważ nie wie, co się dookoła dzieje. Jeśli jest ostry konflikt między dorosłymi, to trzeba skupić się wyłącznie na dobru dziecka i jego spokoju, a etap rozwodu i rozmów na ten temat odłożyć na później.
Gdy dziecko ma około 3 lat, słowo „rozwód” nic dla niego nie oznacza. Maluch zauważa jedynie nieobecność jednego z rodziców i trzeba mu za każdym razem mówić, że „tatuś niedługo Cię odwiedzi”. Dziecko musi mieć poczucie, że ma oboje rodziców, którzy go kochają i troszczą o niego. Odwiedzający rodzic powinien jak najwięcej spędzać czasu z dzieckiem i wspierać go od najwcześniejszego etapu.
Rozwód i dziecko wieku 3-5 lat
Dziecko w tym wieku traktuje rodziców za wszechmocnych i wszechwiedzących. Jeśli maluch się skaleczy, rodzic szybko ukoi ból. Gdy zapyta dlaczego słońce świeci to uzyska odpowiedź. Gdy przyśnią się duchy, mama lub tato szybko znajdą się przy łóżeczku pociechy. Dla takiego malca rodzice dają bezwzględne poczucie bezpieczeństwa w każdej sytuacji. Gdy dochodzi do rozstania, dziecko reaguje panicznym lękiem przed porzuceniem. Kto teraz będzie mnie usypiał skoro taty już nie ma? Dziecko jest przyzwyczajone do rytuałów i nie potrafi sobie wyobrazić, że ktoś inny będzie coś robił lub, co gorsza, coś nie będzie robione wcale. Tatuś już nie będzie rano się golił, a mamusia inaczej nakryje do stołu śniadanie.
Dzieci w tym wieku nie mają też poczucia czasu. Dla nich tydzień to cała wieczność. Czekanie na odwiedziny jednego z rodziców to bardzo długo i często mają przeświadczenie, że rodzic zniknął i już nie wróci. Albo, skoro tatuś odszedł, to mamusia też może mnie zostawić. Bywa, że dziecko mocno się zmienia, gdy dochodzi do rozpadu małżeństwa. Może stać się agresywne, bić kolegów z przedszkola, „zapominać”, że siku robi się do toalety, ssać kciuk. Może zachowaniem cofnąć się do okresu, kiedy miało poczucie bezpieczeństwa i mieć nadzieję, że coś się wtedy zmieni.
Konieczne jest, aby powiedzieć dziecku o rozstaniu rodziców. O tym, że mamusia i tatuś będą mieszkać teraz osobno, ale nadal bardzo Cię kochają i to się nigdy nie zmieni. W domu u tatusia będziesz miał swój pokój i swoje zabawki lub tata będzie tu przychodził i nadal będziecie się bawili tak, jak do tej pory. W tym wieku dziecko powinno jak najczęściej słyszeć od rodziców, że go bardzo kochają, że mamusia przyjdzie po niego do przedszkola po podwieczorku. Musi wiedzieć, co się wydarzy w niedługim czasie, ponieważ wcześniej straciło bezpieczeństwo, jakie dawali mu oboje rodzice, więc teraz boi się, że stanie się coś nieprzewidywalnego. W tym okresie dziecko nie pojmuje, że rodzice się rozstali bo wygasły uczucia, zmieniły się poglądy, wyobrażenia o rodzinie jednego z rodziców. Dzieci nie są w stanie myśleć bezosobowo w tym wieku. Zawsze musi być ktoś winny. Dziecko obwinia się, że rodzice się pokłócili bo na przykład ono nie zjadło całego obiadu, bo było niegrzeczne. Tatuś odszedł bo mama na niego nakrzyczała. Należy jak najczęściej rozmawiać z dzieckiem i prostować sposób, w jaki myśli dziecko.
Rozwód i dziecko 6-8 lat
W tym wieku dzieci żyją w niejako dwóch światach. Jeden z nich to środowisko rodzinne, które daje poczucie bezpieczeństwa i opieki, a drugi to rówieśnicy. Oba z nich są niezmiernie ważne do prawidłowego rozwoju dziecka. Rozwód powoduje zachwianie jednego z nich. Tak jak w przypadku młodszych dzieci, i tu można spotkać się z regresją w rozwoju. Dziecko wspinające się po drabinie rozwojowej, gdy brakuje jednego szczebla, schodzi o jeden stopień niżej. Oczywiście nie zawsze tak bywa, bo zdarzają się dzieci, które przeskakują o dwa szczeble wyżej, są bardziej dojrzałe niż ich rówieśnicy, ale nienaturalne przeskoczenie w etapach rozwoju, może mieć negatywne skutki.
W tym okresie dzieci mają lepszą zdolność postrzegania przyczynowo-skutkowego, lecz wciąż obwiniają siebie, rodzeństwo lub jednego z rodziców za rozpad rodziny. Komunikacja rodzic-dziecko jest już na wysokim poziomie i konieczne są rozmowy z dzieckiem, które będą weryfikowały sposób myślenia dziecka. Niezbędne są częste kontakty z drugim rodzicem, aby nie czuło się opuszczone, samotne i powodowały uczucie, że rodzic już nie kocha dziecka, lub ma „nowe dzieci”. Pytaj dziecko co się dzieje, jak możesz mu pomóc gdy jest smutne, zamyka się w sobie czy zamyślone. Musi czuć, że nie jest pozostawione same sobie, w trudnych dla niego chwilach. Postaraj się, aby uczestniczyło, tak jak do tej pory, w przedstawieniach szkolnych, przyjęciach urodzinowych rówieśników, chodziło dalej na treningi. Rodzic powinien zadbać, aby codzienne rytuały pozostały niezmienione i pokazywać, że życie toczy się dalej. Mogą się również pojawić się problemy z nauką, koncentracją, agresją do innych dzieci. Nie jest to kwestia, że dziecko stało się złe i niegrzeczne. Ono w taki sposób odreagowuje zmartwienia, stres i poczucie destabilizacji. Potrzebuje czasu i wsparcia na przykład ze strony nauczycieli, aby przejść proces zmiany, jaki zachodzi w jego rodzinie i odzyskać poczucie stabilności.
Rozwód i dziecko 9-10 lat
W tym wieku dziecko jest już w pełni odseparowane od rodziców. Ma swoje zainteresowania, swoje zdanie na wiele tematów, grono przyjaciół, z którymi chce spędzać czas, ale przede wszystkim chce być w centrum zainteresowania. Rodzice postrzegani są jako marudni i wymagający. Gdy w tym okresie dziecko dowiaduje się o rozwodzie, reaguje wzburzeniem i gniewem. Gniew spowodowany jest tym, że dziecko traci poczucie, że jest najważniejsze. Rodzice teraz będą się zajmowali rozwodem, a ono zejdzie na drugi plan. Manipulacje rodzicami, knucie, intrygi aby wzbudzić zainteresowanie, to forma dziecięcego egocentryzmu i sposób na zwrócenie na siebie uwagi. Dziecko czuje się opuszczone przez rodziców i złe, że bagatelizują jego potrzebę posiadania pełnej rodziny. Nie rozumie, że rodzice się kłócą lub już nie kochają. Gniew dziecka trzeba okiełznać. Ważne jest aby rodzice jasno stawiali granice, na jakie może sobie pozwolić. Musi wiedzieć, że to dorośli panują nad sytuacją i przejawy gniewu, agresji nie będą tolerowane.
Gniew jest jedną stroną medalu w tym wieku. Drugą jest współczucie. Rodzice mogą doświadczać troski i miłości ze strony dzieci. Próbują odgadnąć w jakim nastroju jest rodzic, wyrażają uczucia, przytulają się, zapewniają, że zrobili by wszystko dla rodzica po to, by wciąż czuć bliskość, wsparcie, bezpieczeństwo i stabilizację.
Rozwód i dziecko 11-13 lat
Przyszedł czas dojrzewania. To niezwykle trudny okres dla młodego człowieka. Musi się uporać z dojrzewaniem płciowym, zmianą budowy ciała, burzą hormonów, która może mieć swój początek około 13 roku życia, oraz zmianami jakie zachodzą w psychice. Dość powszechną reakcją na informację o rozwodzie może być krzyk, wybuch złości, agresji, ucieczka z domu lub totalny spokój. Każde z tych zachowań to przejaw wewnętrznej paniki i szoku. Typowe dla tego wieku mogą być również zachowania ekstremalne po to, by ulżyć sobie w cierpieniu. Trzeba dać dziecku trochę czasu, aby oswoiło się z informacją o rozwodzie. Naciskanie na rozmowy nic nie da, a jedynie wzbudzi dodatkowe emocje.
Rozwód i dziecko 14-19 lat
To czas, w którym dziecko jest zaabsorbowane sobą, swoimi zajęciami, przyjaciółmi i randkami. Informacja o rozwodzie nie powinna wywołać w nim skrajnych emocji, ponieważ nastolatek żyje dość intensywnie. To jednak tylko pozory. Z czasem, gdy dziecko faktycznie uświadomi sobie, że to koniec związku rodziców, może wzbudzić w nim agresję, trzaskanie drzwiami, płacz. Rodzice powinni odbierać zachowania dziecka jako wentyl negatywnych emocji, a nie złośliwość czy krnąbrność nastolatka. Oczywiście wiek 14-19 lat to kulminacja okresu dojrzewania, burza hormonów i dużych zmian w zachowaniu dziecka. W tym okresie zaczynają się również pierwsze miłości dziecka, które w ich mniemaniu będą do końca życia. Nie potrafią zrozumieć, że kiedyś kochający się rodzice, nie potrafią utrzymać związku. W ich rozumieniu to oblany egzamin z dojrzewania. Nastolatki chcą wciąż uważać rodziców za wzór do naśladowania i niezbędne są rozmowy, które pozwolą zrozumieć postępowanie dorosłych.
Nie jest dobrym pomysłem, aby po rozwodzie szybko wchodzić w kolejny związek z partnerem, jeśli dziecko jest w wieku dojrzewania. Świadomość, że wchodzenie w relacje i wyjście z nich jest czymś łatwym, może rzutować na postrzeganiu relacji dziecka z przyszłymi partnerami.
Dziecko niepełnosprawne
Dziecko niepełnosprawne to takie, które cierpi na fizyczną lub psychiczną chorobę na przykład dziecięce porażenie mózgowe, padaczkę, mukowiscydozę, autyzm, raka, cukrzycę, dziecko niewidome, niesłyszące i inne dysfunkcje. W wielu przypadkach wymaga ono ciągłej opieki i troski ze strony dorosłych. Rozstanie rodziców może być dla nich o wiele cięższym doświadczeniem, niż w przypadku dzieci zdrowych. Poszczególne stadia rozwoju wymagają od nich większego wysiłku i pomocy ze strony bliskich. Zmiana, jaką niesie za sobą rozwód, jest obarczona dużym poczuciem winy ze strony dziecka niepełnosprawnego. Zdecydowanie przejmuje winę na siebie i myśli „gdybym był zdrowy, rodzice byliby razem”. Po wyprowadzce jednego z rodziców, poczucie lęku jest bardzo silne, ponieważ dziecko obawia się straty drugiego z rodziców i odczuwa strach przed tym, kto się nim będzie opiekował. Niezmiernie ważnym zadaniem dorosłych jest okazywanie mu miłości, czułości i troski w trudnych chwilach.
Psychologiczne zadania dla dzieci
Poprzedni artykuł poświęcony był zadaniom, jakie dorośli powinni spełnić, aby poradzić sobie z rozwodem. Dzieci, mimo iż to nie one się rozwodzą, muszą również włożyć nie lada wysiłek, aby przejść przez rozpad rodziny. Początkiem zmagania się z problemami są kłótnie rodziców, których dziecko czasem jest świadkiem. Napięta atmosfera w domu już powoduje u dziecka stres i poczucie zagrożenia.
Zadanie 1. Zrozumieć rozwód
Bez względu na wiek i fazę rozwoju dziecka musi ono zrozumieć czym jest rozwód i jakie są jego konsekwencje. Im mniejsze dziecko, tym większy lęk przed porzuceniem ze strony drugiego rodzica. Starsze dzieci mają większą zdolność do zrozumienia tego, że to rodzice się rozstają, ale wciąż będą wsparciem dla dziecka. To, w jaki sposób będziemy rozmawiać z dzieckiem o rozwodzie, jego konsekwencjach i dalszej przyszłości rodziny, jest kluczowe dla sposobu myślenia pociechy.
Zadanie 2. Strategiczne wycofanie
W momencie rozpadu rodziny dzieci wycofują się z codziennych aktywności, spotkań z przyjaciółmi czy ulubionych zabaw. Twierdzą, że już nic nie będzie takie, jak kiedyś. Rezygnują z własnych form aktywności, na rzecz spędzania czasu w domu z rodziną. Dorośli powinni zachęcać ich do podtrzymywania wszystkiego, co sprawiało im do tej pory przyjemność.
Zadanie 3. Poradzić sobie ze stratą
Dzieci tracą dwie rzeczy w momencie rozwodu. Po pierwsze, symboliczną i realną ochronę, po drugie – jednego z rodziców. Bywa, że próbują scalić rodzinę wszelkimi możliwymi sposobami (agresją, intrygami, manipulacją, nadmierną czułością).
Zadanie 3. Poradzić sobie z gniewem i poczuciem winy
Małe dzieci obwiniają siebie za rozstanie rodziców. Starsze, winę mogą upatrywać w rodzicu, który opuścił dom. Jedno i drugie myślenie powoduje uczucie gniewu. Przepracowanie gniewu wymaga czasu i wsparcia ze strony najbliższych. Z czasem będą w stanie wybaczyć sobie czy rodzicom za destabilizację ich życia.
Zadanie 4. Akceptacja trwałości rozwodu
Dzieciom trudno jest zaakceptować, że rozwód jest trwałą zmianą. Czasem łatwiej dziecku zrozumieć śmierć, która jest nieodwracalna, niż rozwód, który przecież można zatrzymać, zmienić zdanie, jeszcze raz porozmawiać z drugą osobą. Dzieci snują fantazje na temat pojednania się rodziców. Akceptacja, że to sytuacja nieodwracalna, często przychodzi wraz dojrzałością emocjonalną.
Zadanie 5. Podjęcie ryzyka w miłości
Młode osoby, których rodzice się rozwiedli, mają silny lęk (czasem bywa on nieuświadomiony) przed zaangażowaniem emocjonalnym z drugą osobą. Wchodzą w dorosłe życie, chcą kochać i być kochani, ale podjęcie ryzyka w miłości jest dla nich sporym wyzwaniem. Nie chcą przechodzić przez cierpienie czy samotność, tak jak ich rodzice. Najtrudniejszym zadaniem dziecka, jest uwolnienie się od przeszłości i patrzenie na własne życie bez spoglądania wstecz.
Karolina Kawalerek: psycholog, seksuolog, coach. Prowadzi poradnictwo psychologiczne, seksuologiczne oraz sesje z sekscoachingu.
Literatura:
- Blakeslee S., Wallerstein J. (2006). Druga szansa. Mężczyźni, kobiety i dzieci dziesięć lat po rozwodzie. Wydawnictwo: Charaktery.
- Blakeslee S., Wallerstein J. (2005). Rozwód, a co z dziećmi? Wydawnictwo: Zysk i S-Ka