Kłopoty w komunikacji w małżeństwie czy w całym systemie rodzinnym są dość częstym problemem z jakim zgłaszają się klienci do psychologa czy terapeuty. Dlaczego tak się dzieje? Gdzie leży przyczyna? Małżonkowie wnoszą dwa odrębne sposoby komunikacji, które w dużym stopniu są odziedziczone społecznie z rodziny pochodzenia. Spotkanie dwóch różnych systemów komunikacji, może doprowadzić do komunikacyjnej katastrofy.
Rodzina jako system
Komunikacja interpersonalna w rodzinie to sposób, w jaki nawzajem porozumiewają się jej poszczególni członkowie. To suma interakcji działań, zachowań, werbalnego i niewerbalnego przekazywania informacji. Komunikacja w rodzinie jest szczególna pod względem częstotliwości i trwałości relacji, między poszczególnymi jej członkami. Wspólne mieszkanie, codzienne sprawy, rutyna, więzi emocjonalne, to mocno wpływa na jakość komunikacji, w porównaniu ze stylem porozumiewania się ze światem zewnętrznym. W psychologii rodzina ujmowana jest jako system. System rodzinny to sieć wzajemnych powiązań między małżonkami, matką a dzieckiem, ojcem i dzieckiem oraz między rodzeństwem. Czasem do tego zamkniętego systemu mogą dołączyć inni członkowie rodziny, na przykład teściowie. Oddziaływanie między poszczególnymi członkami rodziny ma charakter cyrkularny, czyli jedna osoba wpływa na drugą, a tym samym na pozostałych. Najważniejszymi osobami w rodzinie, które są pierwszym wzorcem wzajemnej komunikacji, są małżonkowie. Gdy pojawiają się dzieci, do systemu dochodzą dzieci i przejmują styl komunikacji od rodziców.
Wzory komunikacji
Wyróżnia się trzy wzory komunikacji interpersonalnej między partnerami:
1. wzorzec autorytarny – jeden z partnerów bezpośrednio wyraża swoje oczekiwania i bierze odpowiedzialność za działania odbiorcy, egzekwując oczekiwania.
2. wzorzec manipulacyjny – partner manipuluje emocjami i potrzebami drugiego, aby nakłonić go do przyjęcia stanowiska zgodnego z jego oczekiwaniami.
3. wzorzec współpracujący – komunikacja między partnerami jest obustronna, decyzje i działania są podejmowanie wspólnie drogą negocjacji.
Co wpływa na jakość komunikacji interpersonalnej w rodzinie?
Jakość komunikacji zależy od czynników indywidualnych każdego z członków rodziny oraz od zdarzeń życiowych i kryzysów, które są elementem całego systemu w cyklu jego trwania. Te pierwsze, to przede wszystkim poziom rozwoju indywidualnego czyli poziom intelektualny, emocjonalny i społeczny oraz prawidłowo rozwinięta osobowość. Szczególną rolę w komunikacji rodzinnej odgrywa samoocena, stosunek „Ja” realnego do „Ja” idealnego. W przypadku zawyżonej samooceny i poczucia własnej wartości jednostka może przejawiać autorytarny wzorzec komunikacji, ponieważ przypisuje sobie prawo do kierowania innymi. Gdy poczucie wartości drugiego partnera jest zaniżone, może godzić się na taki styl komunikacji, lecz powoduje zakłócenia w relacji pary, ponieważ może rodzić wiele frustracji, wstydu i cierpienia w osobie uległej. Znaczne rozbieżności między „Ja” realne i „Ja” idealne, czyli poczucie, że człowiek w małym stopniu realizuje swoje wymagania, powoduje ochronę własnej wartości. Takie osoby klasyfikują innych, oraz ich działania, w kategoriach „bezpieczne – niebezpieczne” i wybierają opcję bezpieczną z uwagi na ochronę własnej wartości. Ten sposób myślenia może łączyć się z przyjmowaniem biernej postawy w momencie autorytarnego wzorca komunikacji przez partnera.
Empatia to kolejny ważny element w procesie komunikacji. Kształtuje się w cyklu całego życia, ale podstawy kształtowane są w środowisku rodzinnym, a zwłaszcza poziom empatii matki. Wysoki poziom empatii obu rozmówców sprzyja wysokiej jakości komunikacji, a co za tym idzie, wysokiej satysfakcji. Empatyczne słuchanie rozmówcy wiąże się z przyjęciem punktu widzenia drugiej osoby i próbą wczucia się w jej położenie. W relacji rodzinnej takie słuchanie wydaje się być szczególnie istotne, aby rozmówca czuł się bezpiecznie w relacji i mógł się otworzyć, wyrażając kolejne komunikaty. Jak już zostało powiedziane empatia sprzyja otwartości do wyrażania komunikatów i jest przejawem swoistej bliskości, zaufania i miłości w systemie rodzinnym. Jeśli dziecko ma możliwość otwartego komunikowania się z rodzicami, czuje się bezpieczne, w chwili gdy napotyka w życiu na trudności, chętnie dzieli się nimi z rodzicami by uzyskać wsparcie i pomoc. Taki też system zastosuje w swojej rodzinie w dorosłym życiu.
Komunikacja małżeńska
Komunikacja w małżeństwie dotyczy wymiany informacji na temat potrzeb, uczuć, planów życiowych, doświadczeń czy chęci posiadania potomstwa. Jakość komunikacji odzwierciedla stopień zaufania do partnera, stopień zaangażowania i klimat emocjonalny w związku. Dobra komunikacja to taka, w której są jasne, zrozumiałe przekazy przy jednoczesnym zrozumieniu małżonka. Mowa tu zarówno o przekazach pozytywnych jak i negatywnych, które ujawniają otwartość adresata i umiejętność słuchania odbiorcy. Komunikacja w małżeństwie jest stałym elementem w ciągu jego trwania, lecz zmiennym jakościowo w zależności od zmian indywidualnych partnerów, doświadczeń, wartości w związku oraz zdarzeń życiowych. Z wyników badań wynika, że młode pary przejawiają więcej skłonności do konfliktów niż pary z długim stażem. Małżeństwa w średnim wieku charakteryzują się mniejszym nasileniem sytuacji konfliktowych, lecz mniejszą ekspresją niż pary młode. Małżeństwa z długim stażem w komunikacji nie przejawiają sytuacji konfliktowych. Dzieje się tak dlatego, że młode pary mają więcej problemów do rozwiązania i mają mniej wskazówek, które doprowadzają do ich pokonania. Od młodego małżeństwa wymaga się większej elastyczności w komunikacji, empatii i umiejętności pogodzenia ról małżeńskich i rodzicielskich. Starsze pary bazują na ugruntowanych wartościach, wzajemnym zaufaniu wypracowanym w drodze doświadczeń. W przeciwieństwie do młodych par, które pracują nad relacją związku, starsze małżeństwa bazują na tym co stałe. Nie wkładają zbyt wiele wysiłku w podtrzymanie interpersonalnej komunikacji, ponieważ nie maja już takich potrzeb.
Komunikacja w systemie rodzicielskim
Jak już wcześniej zostało wspomniane, komunikacja w systemie rodzinnym ma model cyrkularny, co oznacza, że każda osoba wpływa na pozostałą resztę. Dotyczy to przede wszystkim procesu w jaki komunikują się rodzice, który determinuje sposób komunikacji w stosunku do dzieci. Dominujący styl porozumiewania się między rodzicami jest również stosowany w rozmowie z dzieckiem. Tak jak z upływem trwania małżeństwa zmienia się sposób komunikacji, tak gdy dziecko dorasta dokonują się zmiany w tym obszarze. Okres wczesnego dzieciństwa (od końca pierwszego roku życia), okres wieku poniemowlęcego (od drugiego do trzeciego roku życia) i okres średniego dzieciństwa charakteryzują się różnym sposobem komunikacji. Pierwszy okres obejmuje takie komunikaty jak dotyk, uśmiech, płacz dziecka, wzrok. Pod koniec pierwszego roku życia pojawiają się takie sygnały jak „prośba” poprzez wskazania przez dziecko palcem przedmiotu, którego potrzebuje. Z czasem komunikacja niewerbalna dziecka zmienia się w werbalną i wchodzi w bezpośrednią interakcję z matką. Do końca trzeciego roku życia, w okresie średniego dzieciństwa, komunikacja polega również na wymianie aktywności tj. wspólna zabawa, wykonywanie ważnych zadań, przekazywanie wiedzy dziecku. Okres dorastania jest trudnym czasem zarówno dla rodziców jak i dziecka. Okres buntu, budowania własnej tożsamości, wpływa na formę komunikacji z rodzicami. Podejmowane są dyskusje, spory, negocjacje, pojawia się agresja słowna. Dziecko chce być traktowane w procesie komunikacji jako partner, a nie jako osoba, która ma się podporządkować dorosłym.
Zakłócenia w komunikacji rodzinnej
Zakłócenia w komunikacji mogą przybierać dwie formy. Pierwsza z nich to złożoność zachowań, które utrudniają komunikację (często zachowania te ukazują się w sytuacjach konfliktowych) to tzw. bariery komunikacyjne. Jest to sytuacja w której jeden z członków rodziny pozostaje pod wpływem stresu, poczucia klęski, obniżonej samooceny, a pozostali członkowie rodziny osądzają, narzucają rozwiązania lub unikają udzielenia pomocy. Każda z barier może mieć inne nasilenie w zależności od sytuacji. Stosowane okazjonalnie nie wyrządzają większej szkody dla systemu. Niebezpieczna jest sytuacja, gdy krytykowanie, doradzanie, unikanie zaangażowania jest nagminne, wtedy trudno jest wyeliminować zły nawyk.
Drugą formą zakłóceń w komunikacji rodzinnej są dysfunkcjonalne wzory komunikowania się, do których należy 1) zablokowanie komunikacji między małżonkami np. długotrwałe milczenie, wycofanie się z interakcji i konfrontacji, 2) przemieszczanie komunikacji związane z występowaniem objawów patologicznych np. negatywne zachowanie dziecka jest przemieszczonym komunikatem zakłóceń w małżeństwie oraz 3) uszkodzenia komunikacji przejawiające się w niezgodności w komunikacie werbalnym i niewerbalnym np. żona mówi do męża, że wszystko jest dobrze, a na jej twarzy pojawia się smutek czy niezadowolenie. Do każdej z dwóch form zakłóceń w komunikacji można by wymienić wiele, bardziej szczegółowych, zachowań, które uaktywniają się w życiu codziennym, lecz dalsza część artykułu poświęcona będzie poprawie komunikacji w rodzinie.
Poprawa komunikacji w rodzinie
Wiele małżeństw w sytuacji, gdy same nie potrafią poradzić sobie z problemami w komunikacji w systemie rodzinnym, zgłasza się do specjalisty, który jako obserwator, dokonuje szczegółowej analizy niewłaściwych wzorców. Poprawa komunikacji często wiąże się z zaangażowaniem kilku członków rodziny w terapię, ponieważ kłopoty dotyczą wszystkich, a nie tylko jednej osoby. Terapia polega na odkrywaniu niewłaściwych reguł w sposobie komunikacji, które zakłócają cały proces oraz zmianę na reguły właściwe. W toku terapii członkowie rodziny uczą się wyrażać to, co rzeczywiście spostrzegają, mają możliwość otwartego zadawania pytań w sytuacji, gdy jest coś dla nich niejasne, czują się bezpiecznie i są w pełni zaakceptowani przez pozostałych członków rodziny. Jasne i otwarte komunikowanie tego, co dokładnie się czuje, musi wiązać się również z szacunkiem do odbiorcy komunikatu, aby nie poczuł on, że jest „najsłabszym ogniwem” w systemie. Terapeuta na pierwszych kilku spotkaniach odkrywa podstawowe problemy w komunikacji, tematy, sytuacje których te problemy dotyczą. Sam proces naprawczy może polegać na bezpośrednim lub pośrednim oddziaływaniu. Bezpośrednie oddziaływanie to ocena i interpretacja przez terapeutę wzorów porozumiewania się i naukę jasnej komunikacji. Tu terapeuta wskazuje wprost na wadliwe i szkodliwe sposoby komunikacji oraz jak te komunikaty odczytuje odbiorca. Ważne jest aby bezpośrednie komunikaty miały zachowaną kulturę języka i szacunek do drugiej osoby oraz były wypowiadane w pierwszej osobie, a nie będące uogólnieniami. W dalszych etapach terapii osoby są uczone mówienia „do” siebie, a nie „o” sobie. To pozwoli w przyszłości wytworzyć nawyk, który będzie funkcjonował nawet po zakończonej terapii. W strategii bezpośrednich oddziaływać terapeuta jest nauczycielem poprawnej komunikacji.
Drugą strategią są oddziaływania pośrednie, zwane paradoksalnymi. Praca polega na nieredukowaniu negatywnych strategii komunikacyjnych, lecz na utrzymywaniu ich, np. dziecko jest bardzo niegrzeczne, krzyczy, a terapeuta prosi je, aby dalej się tak zachowywało. Wywołuje to w dziecku dysonans, ponieważ jeśli dziecko spełni prośbę terapeuty (czy rodziców) to oznacza dla niego, że ulega im i robi to, o co proszą dorośli. Techniki paradoksalne polegają na zaniechaniu (tylko pozornie) wprowadzania zmian w sposobie komunikacji w rodzinie, to wywołuje ambiwalentne uczucia w rodzinie i sami dokonują zmian, które nie są sugerowane (pozornie) przez terapeutę.
Praca terapeutyczna poprawiająca komunikację w rodzinie pomaga usprawnić jakość komunikatów i eliminuje złe nawyki, które zakłócają skuteczną komunikację. Należy również pamiętać, że rodzina jest systemem cyrkularnym i proces terapii nie dotyczy wyłącznie małżonków, ale także i dzieci, które odzwierciedlają zachowania osób dorosłych.
Karolina Kawalerek: psycholog, seksuolog, coach. Prowadzi poradnictwo psychologiczne, seksuologiczne oraz sesje z sekscoachingu.
Literatura:
Harwas-Napierała B. (2006) Komunikacja interpersonalna w rodzinie. Wydawnictwo Naukowe UAM