Z manipulacją mamy do czynienia na co dzień. Prawie każdy z nas albo był ofiarą tego zjawiska, albo stosował którąś z technik manipulowania, często nieświadomie. Jeżeli już wiemy, że ktoś w taki sposób wywiera na nas wpływ, powinniśmy zareagować, a jeśli dostrzeżemy, że to my stosowaliśmy manipulację wobec innych osób, mamy możliwość skorygowania naszego zachowania. Na początku zanim zostaną wymienione strategie i techniki, które pozwolą się obronić przed manipulacją należy wyjaśnić zarówno czym ona jest, a także jakie są jej sposoby.
Co to jest manipulacja?
Manipulacja jako kategoria wpływu społecznego jest przez specjalistów określana jako celowe stosowanie procedur i mechanizmów, które pozwalają na kierowanie myślami, emocjami oraz zachowaniami ludzi, którzy nie są całkowicie świadomi tego, albo częściowo zdają sobie z tego sprawę. Inaczej mówiąc, manipulacja to działanie pewnej osoby zwaną manipulatorem, który celowo i intencjonalnie wywiera wpływ na jednostkę bądź grupę osób tak, aby niczego nie świadome zrealizowały jej cele i/lub potrzeby. Manipulować można treścią i sposobem przekazywania informacji oraz emocjami drugiej osoby, aby uzyskać pożądany efekt. Manipulator zazwyczaj pragnie osiągnąć jakąś korzyść: może to być osobista, ekonomiczna lub polityczna, przez co cierpi na tym osoba manipulowana. Osoba manipulowana ponosi koszty:
- finansowe,
- traci dobre imię oraz korzystny wizerunek,
- doświadcza obniżonego nastroju.
Najczęściej z manipulacją mamy do czynienia w reklamie, metodach kontroli umysłu oraz grach, jakie ludzie prowadzą między sobą.
Dodać należy, że manipulacja w dużej mierze ma oddźwięk negatywny. Choć techniki manipulacji czasami są wykorzystywane w słusznych sprawach i z dobrymi intencjami. Poniżej zostanie przedstawionych kilka sposobów wywierania wpływu, które mogą być uznawane za manipulację.
Sposoby manipulacji
Sposoby manipulacji możemy podzielić na pięć dużych grup:
1) Manipulacja skoncentrowana na samoocenie
W tej grupie możemy wyróżnić ingracjację, która rozumiana jest jako wkradanie się w cudze łaski w ten sposób, że osoba stosująca taką technikę w celu osiągnięcia większych korzyści podnosi swoją wartość w oczach innych za pomocą udawania i oszukiwania. Badacze zajmujący się manipulacją wyróżniają w tym miejscu trzy sposoby ingracjację:
a) konformizm jako zgadzanie się z cudzymi opiniami, poglądami;
b) podnoszenie wartości partnera poprzez schlebianie;
c) manipulacja związana z autoprezentacją:
- Pozytywna: podkreślanie własnych zasług i dokonań;
- Negatywna: robienie z siebie głupka, aby druga osoba miała możliwość podniesienia swojej samooceny.
2) Manipulacja wykorzystująca dysonans poznawczy
a) stopa w drzwiach: oparta o regułę zaangażowania. Technika ta polega na tym, że w momencie kiedy spełniamy małą prośbę bez jakiegokolwiek nacisku ze strony osoby proszącej bardziej jesteśmy podatni na spełnienie większej prośby ale w momencie gdy prosi nas ta sama osoba, jest ona dla nas sympatyczna, wywiera średnią presję, prośba jest tego samego typu co poprzednia a nasz wysiłek w jej spełnienie nie jest duży.
b) dwie stopy w drzwiach: jest skuteczniejszą metodą od poprzedniej. Polega na tym, iż między małą prośbą a większą wprowadzamy pośrednią prośbę, np. Ktoś pyta nas na ulicy: „Poświęci mi Pan/i chwilkę czasu?” Po twierdzącej odpowiedzi pada kolejne pytanie: „Czy uważa Pan/i, że powinno się pomagać osobom w trudnej sytuacji?” Aby zachować o sobie dobre zdanie odpowiadamy twierdząco. Wtedy pada pytanie właściwe: „Czy zechciałby Pan/i ofiarować dowolną kwotę na fundację, która pomaga takim osobom?” I co teraz? Jeśli nie przyłączymy się i nie damy jakiegoś datku to zaczniemy o sobie źle myśleć i wydawać nam się będzie, że inni też o nas będą mieć złe zdanie.
c) liczy się każdy grosz: sytuacja podobna nieco do poprzedniej z tym, że tutaj od razu zostajemy poproszeni o datek z dodatkiem „liczy się każdy grosz”.
d) eskalacja żądań: polega na wprowadzeniu drugiej osoby w błąd. Z tą techniką mamy do czynienia np. w sklepie, kiedy na metce jest mniejsza kwota niż ta, którą faktycznie mamy uiścić. Chodzi przede wszystkim o zwabienie klienta.
3) Manipulacja emocjami
a) stopa w ustach: jako technika dialogu. Pytamy rozmówcę o jego samopoczucie. Kiedy ludzie publicznie podkreślają, że czują się dobrze to czują się zobowiązani do pomagania innym, aby nie pogorszyć u siebie złego samopoczucia.
b) wzbudzanie poczucia winy: polega na tym, że manipulator gra skrzywdzoną ofiarę w celu uzyskania jak najwięcej. Osobie manipulowanej zdaje się, że sprawiła tej osobie ból i zdecydowanie często była skłonna do zadośćuczynienia, w tym wypadku odpowiadała pozytywnie na jakąś prośbę manipulatora.
4) Manipulacja poczuciem kontroli
a) bezlitosny partner: technika polega na odmówieniu czegoś nie wprost, np. mówimy, że nie możemy wyjechać z koleżanką na weekend, bo nasz partner miałby nam za złe, choć wiemy, że to ewidentne kłamstwo.
b) wszystko albo nic: polega na tym, że publicznie stwierdzamy, że żadnych ustępstw nie będzie jak i również nie zgadzamy się na żadne negocjacje, w ten sposób zmuszamy drugą stronę do przyjęcia w całości naszego stanowiska.
5) Manipulacja oparta na wrodzonych automatyzmach
a) autorytet: technika często stosowana w reklamie. Aby uzyskać jak największą ilość klientów i podnieść sprzedaż produktu, firmy powołują się na znane osoby, które zareklamują dany produkt. Osoby te są stawiane za wzór i autorytet wśród społeczności.
Tak więc widzimy, że technik manipulacji jest cała masa i należy się przed nimi bronić. Poniżej zostaną przedstawione różne sposoby, jak i rozwiązania, mające pomóc nam obronić się przed technikami wywierania, często niechcianego, wpływu.
Sposoby obrony przed manipulacją
Techniki te możemy podzielić na dwie grupy:
A) Naturalne mechanizmy obronne
- Reaktancja: to inaczej zachowanie prowadzące do odzyskania swobody, wolności. Reaktancja przejawia się poprzez działanie na przekór, wykorzystuje negatywne emocje.
- Instynkt hamowania agresji i empatia: jako że mamy naturę prospołeczną i w toku naszego rozwoju jesteśmy socjalizowani, niektóre manipulację są nieskuteczne. Badania pokazują, że agresji uczymy się poprzez modelowanie, a empatia wynika z naszej biologii: po prostu pomagamy osobnikowi tego samego gatunku. Czasami musimy dokonać bilansu zysków i strat i ocenić, które nasze postepowanie będzie lepsze.
- Samoocena: jest związana z reaktancją. Badania pokazują, że zarówno osoby o niskiej jak i wysokiej samoocenie są bardziej odporne na perswazję i manipulację. Te pierwsze posiadają niską zdolność koncentracji uwagi na komunikatach zawierających perswazję, a te drugie bardzo wnikliwie analizują wszelkie informacje zawarte w przekazach.
- Osobowość a manipulacja: niektóre nasze wrodzone cechy mogą uchronić nas przed manipulacją, np. duży temperament, dominacja, autorytaryzm.
- Zachowanie dystansu do sytuacji w jakiej się człowiek znalazł.
- Poczucie humoru.
B) Techniki radzenia sobie z manipulacją
- Akceptowanie komplementów: polega na przyjmowaniu zarówno prawdziwych jak i fałszywych komplementów. Przy ich akceptowaniu warto być naturalnym, ani nie zaprzeczać, ani podważać.
- Zmiana oceny na opinię: gdy nasz rozmówca używa oceny naszym zadaniem jest powstrzymać się od bronienia swoich racji. Następnie należy zmienić ocenę na opinię i wtedy jej zaprzeczyć.
- Demaskowanie aluzji: aluzja jest stosowana wtedy, kiedy trudno jest coś powiedzieć wprost. Dlatego ta technika pozwala nam na zamianę aluzji w opinię i zapytanie rozmówcy, czy dobrze zrozumieliśmy to, co powiedział. Wtedy nasz rozmówca z dużym prawdopodobieństwem albo obróci w żart wcześniejszą aluzję, albo zaprzeczy.
- Przyznanie się do błędów: inaczej nazwane „zasłoną z mgły”. Technika ta polega na spokojnym, cierpliwym przyjmowaniu krytycznych uwaga pod swoim adresem, pokazując, że jest nam to obojętne. W ten sposób rozmówca prędzej czy później zaprzestaje krytyki.
- „Technika Małego Księcia”: technika ta opiera się na ciągłym zadawaniu tego samego pytania do momentu uzyskania na nie odpowiedzi. Chodzi o to, aby rozmówca nie zmienił tematu rozmowy.
- Zdarta płyta: to powtarzane spokojnie i wielokrotnie zdanie. Dodatkowo, co wyróżnia to od poprzedniej techniki to to, że kontakt jest cały czas podtrzymywany poprzez nawiązanie do argumentacji naszego rozmówcy.
- Negocjowanie sposobu prowadzenia rozmowy: jeżeli odczuwamy, że rozmówca stosuje wobec nas manipulację przerywamy rozmowę, mówimy o swoich odczuciach i ustalamy pewne zasady dalszego dialogu w celu kontynuowania go.
- Złamanie zasady wzajemności: idziemy na pewne ustępstwa w nadziei, że druga strona odstąpi od swoich żądań, a ona ustępuje np. tylko częściowo sądząc, że my w tej sytuacji nic nie zrobimy, my z kolei tego ustępstwa częściowego nie przyjmujemy.
Co jeszcze w kwestii obrony przed manipulacją?
- W rozmowach przejmujmy inicjatywę. Jeśli wymaga tego sytuacja stosujmy urzędowy ton w rozmowie.
- Dystans emocjonalny: ważny jest spokój i trzymanie emocji na wodzy a co za tym idzie starajmy nie dać się sprowokować.
- Jeżeli sytuacja tego wymaga przedstawiajmy konkretne i rzeczowe argumenty, ale nic na siłę.
Anna Łukawska: psycholog szkolny z przygotowaniem pedagogicznym, wychowawca wyjazdów kolonijnych. Zajmuje się psychoedukacją i socjoterapią dzieci i młodzieży, a także stresem i wypaleniem zawodowym.
Literatura:
- Hamer H. (2005). Psychologia społeczna. Teoria i praktyka. Warszawa: Difin.
- Winn D. (2000). Manipulowanie umysłem. Pranie mózgu, warunkowanie, indoktrynacja. Oficyna Wyd. Unus.
- Witkowski T. (2000). Psychomanipulacje. Jak je rozpoznawać i jak sobie z nimi radzić .Oficyna Wyd. Unus.