Rodzina to podstawowa komórka społeczna, a Platon był zdania, że rodzina jest głównym środowiskiem wychowawczym i podstawową komórką życia społecznego. Z kolei komunikacja jest procesem warunkującym nie tylko jakość kontaktów między ludźmi, ale również kierunek, w jakim podążać będą konflikty interpersonalne i grupowe oraz warunkuje atmosferę ogniska domowego. To właśnie komunikacja jest najgłówniejszym i najsilniejszym determinantem relacji między ludźmi nie tylko w rodzinie. W każdej rodzinie bez względu na to, czy jest ona pełna, naturalna, niepełna, czy mieszana pojawiają się problemy, takie jak zaniżone poczucie wartości, pełne lęku, zarzutów relacje nawiązywane ze społeczeństwem, czy pojawia się niejasna, nieszczera komunikacja. Kwestia tego, w jaki sposób członkowie rodziny podejdą do problemu i jak będą i czy będą chcieli go w ogóle rozwiązać.
Poprawność komunikacji
Warunkiem szczęścia rodzinnego jest właśnie poprawna komunikacja, dzięki niej mamy możliwość uniknięcia wielu konfliktów. Jednak, aby uznać, że komunikacja jest dobra musi spełniać określone warunki. Po pierwsze komunikacja w rodzinie powinna być czysta i życzliwa, a tym bardziej nie powinno być w niej miejsca na zawiść, ukryte intencje, czy podstęp. Bezpośredniość nadawanych komunikatów wynika głównie z ich szczerych intencji. Od komunikacji między krewnymi wymaga się przynajmniej pewnego podobieństwa partnerów. Ułatwieniem komunikacji między członkami z pewnością będzie to, że rodzina składa się z osób o podobnych wartościach, czy zwyczajach. Gwarantem dobrej komunikacji jest wystrzeganie się barier komunikacyjnych, ponieważ rodzina powinna być miejscem, gdzie można szczerze porozmawiać, a przy tym bez skrępowania wyrazić swoje uczucia, troski, obawy, przeżywać radości, oprzeć się na głębokim zaufaniu, życzliwości i przede wszystkim poczuciu bezpieczeństwa. Jednak w wielu rodzinach nie można dostrzec takiego poczucia bezpieczeństwa. Głównym problemem tych rodzin w komunikacji jest m.in. przerywanie wypowiedzi, zbyt duża krytyka, wytykanie wad, wypominanie różnych rzeczy, pakty między osobami. W prawidłowej, szczerej, opartej na zaufaniu komunikacji dochodzi do prawdziwego kontaktu między jednostkami i nie ma tam miejsca na ukryte intencje. Zaś treść wypowiedzi, ton głosu, czy język ciała powinny nadawać spójność wypowiedzi. Zdaniem Grzesiuk i Trzebińskiej „wyrażanie wprost własnych przeżyć umożliwia także rozładowanie napięcia, jakie towarzyszy wielu doznawanym przez człowieka doświadczeniom. Powszechnie znane jest zjawisko odczuwania ulgi i spokoju po otwartym wyrażeniu własnej złości, żalu, smutku czy niepokoju. Taka ekspresyjność nie tylko ułatwia człowiekowi osiągniecie spokoju, ale też zapobiega przejawianiu przez niego nagłych wybuchów złości lub lęku czy też pojawieniu się innych, często dziwnych dla otoczenia zachowań.” Biorąc pod uwagę powyższe relacje rodzinne, atmosfera w niej panująca powinna być oparta na trosce o wzajemną pomoc i dobro dla siebie nawzajem.
Zasady kierujące komunikowaniem się
Wydawać by się mogło, że każda rodzina komunikuje się w taki sam sposób. Jednak pomimo podobieństw niestety tak nie jest. Każda rodzina ma swój własny zbiór zasad dzięki któremu się komunikuje w określony sposób, np. „Jeśli okaże się, że się spóźnisz więcej niż 40 minut to zadzwoń do domu.” Wśród zasad, które kierują komunikowaniem się należy wyróżnić: dialog oraz konformizm.
Orientacja dialogowa charakteryzuje się:
stopniem przychylności i otwartości rodzina na dyskusje na różne tematy;
luźnymi interakcjami, które są częste, spontaniczne i bez ograniczeń tematycznych oraz czasowych;
przekonaniem rodziny o tym, że dzięki wzajemnym kontaktom życie rodzinne jest przyjemne i wartościowe.
Orientacja konformistyczna:
określa stopień, w jakim komunikowanie się w rodzinie zmierza do utrzymania jednorodności i spójności postaw, wartości oraz przekonań;
członkowie rodzin o wysokim nastawieniu konformistycznym poszukują harmonii, stronią od konfliktów, ważna jest dla nich wzajemna zależność i posłuszeństwo;
rodzina posiada strukturę hierarchiczną z podziałem na rządzących i rządzonych;
rodziny o niskiej orientacji konformistycznej w komunikacji charakteryzuje indywidualizm, niezależnoś
i równoś
(partnerstwo). Rodziny te są przekonane do wspierania indywidualnego rozwoju, a racje rodziny powinny być podporządkowane osobistym interesom jej członków.
Zaburzenia w komunikacji interpersonalnej w rodzinie
Często bywa tak, że członkowie rodziny nie potrafią bądź nie mogą manifestować tego, co tak naprawdę czują, wyrażać swoich poglądów czy przemyśleń, mówić wprost o tym, czego oczekują lub pragną. W takiej sytuacji rodzina narażona jest na powstawanie wewnętrznych konfliktów. Należy zauważyć, że dzieci obserwują rodziców i to od nich przejmują konkretne zasady wyznaczające jakość wspólnych kontaktów. Inaczej mówiąc, o co nie należy prosić, czego nie dostrzegać i jakich tematów nie trzeba poruszać. Najczęściej jest tak, że te zasady są bezwarunkowo i nieświadomie uznawane, tym samym stają się barierami utrudniającymi prawidłową komunikację w rodzinie.
Komunikaty-zakazy zniekształcające proces porozumiewania się w rodzinie
Nie należy wyrażać złości wobec rodziców.
Nie przystoi prosić o pomoc, wsparcie emocjonalne i uwagę.
Zabronione jest wytykanie i komentowanie błędów.
Nie wolno domagać się uznania i pochwał za wykonanie samodzielnych
lub powierzonych zadań.
Niedopuszczalne jest sprzeciwianie się i otwarte mówienie o konfliktach.
Nieelegancko jest mówić o swoich potrzebach seksualnych i uczuciach.
Zakazane jest złoszczenie się i irytowanie.
Nie należy otwarcie okazywać uczuć.
Powyższe zasady zniekształcają relacje rodzinne, jednocześnie niosą ryzyko powstania konfliktów, a także na nasilenie się tych, które już się pojawiły. Dokładnie można to zaobserwować w relacji rodzice- dorastające dzieci. Z tego powodu, iż będąc małymi dziećmi bez namysłu ulegali takim niszczącym zasadom, a z biegiem czasu zaczynają być coraz bardziej świadomi, że te zasady są pełne niedorzeczności, krzywdzące dla nich i tym samym budzi to ich sprzeciw.
Specyficzne reguły rodzinne
Nie rozpaczaj po śmierci dziadka ani nie poruszaj nigdy tego tematu;
Nie dostrzegaj, że ojciec wraca pijany i awanturuje się;
Nie zauważaj, że mama spotyka się z kimś innym;
Nie mów o swoich koszmarnych snach;
Nie domagaj się przytulenia.
Dzięki temu, że rodzina przestrzega określonych w danej rodzinie zasad, pozwala to im zachować pozory harmonii. Jednak faktycznie bywa tak, że to zżera rodzinę od wewnątrz i działa na zasadzie bomby z opóźnionym zapłonem, który będzie kiedyś musiał w końcu wybuchnąć. Należy jednak podkreślić, że może okazać się w danej rodzinie tak, że destrukcyjne zasady i specyficzne reguły określają trwałe wzory funkcjonowania w rodzinie.
Reguły katastrofalnego porozumiewania się
Poruszanie ważnego tematu wtedy, gdy jedna ze stron jest rozgniewana czy rozzłoszczona;
Podważanie wszystkiego, co mówi jedno o drugim;
Ucinanie rozmowy przytaczając coś, co nigdy nie zostanie zapomniane;
Zamiast słuchać, myśli się tylko o tym, co za chwilę się powie;
Przywoływanie tych minionych zdarzeń, które mogą sprawić, że partner zacznie się bronić;
Obwinianie partnera rozmowy przy każdej nadarzającej się okazji.
Stosowanie powyższych reguł do pojawienia się sporów w rodzinie, a zastosowanie którejś z reguł nieuchronnie doprowadza do zniweczenia nawet najlepszych zamiarów.
Zaburzenia poznawcze
Powodem konfliktów wewnątrzrodzinnych mogą być również zaburzenia poznawcze, czyli niewłaściwe- najczęściej irracjonalne- myśli i interpretacje danej sytuacji czy zachowań każdej ze stron.
Arbitralne wnioskowanie: wysnuwanie wniosków, które nie są potwierdzone prawdziwymi dowodami, np. żona, której mąż wraca z pracy pół godziny później, wnioskuje: „On na pewno ma romans”, albo ojciec, którego córka szybciej niż zwykle wraca ze szkoły, myśli: „Ona na pewno wagaruje.”
Selektywne abstrahowanie: wykorzystywanie informacji, które są pozbawione kontekstu, jednak niektóre szczegóły zostają wyolbrzymione, a z kolei inne pominięte. Na przykład żona, której mąż rano nie odpowie od razu na powitanie, wnioskuje: „Znowu jest na mnie o coś obrażony”, lub siostra, która jest zbywana przez śpieszącego się do szkoły brata, uznaje: „Chyba mnie nie lubi.”
Nadmierna generalizacja: pojedyncze zdarzenie zostaje odniesione do wielu innych sytuacji, bez względu na to, czy istnieje między nimi rzeczywiste podobieństwo, np. po pierwszej odmowie zacerowania małej dziurki w koszuli przez żonę mąż myśli: „Wszystkie kobiety są takimi samymi egoistkami.”
Maksymalizacja i minimalizowanie: zdarzenie czy okoliczność zostają zbytnio pominięte bądź podkreślone, np. gdy mąż poirytowany, że żona nie zapłaciła zaległych rachunków, oznajmia: „Jesteśmy pogrążeni finansowo.”
Personalizacja: wydarzenia i sytuacje zostają odniesione do własnej osoby bez konkretnej przyczyny, np. żona, zauważając, że mąż ponownie prasuje po niej spodnie, uważa: „Nie jest ze mnie zadowolony.”
Myślenie dychotomiczne: dzielenie własnych doświadczeń zgodnie z zasadą „Wszystko albo nic”, inaczej mówiąc: albo pełny sukces, albo kompletna porażka. Ten rodzaj zniekształcenia nazywane jest również myśleniem spolaryzowanym. Dla przykładu: gdy żona zostaje poproszona przez męża o opinię na temat pokoju, który wytapetował i robi uwagi na temat staranności połączeń, mąż myśli: „Nie umiem nic zrobić dobrze.”
Etykietowanie i błędne etykietowanie: ten rodzaj zaburzenia pojawia się, gdy błędy i potknięcia pochodzące z przeszłości mają za zadanie osądza
samego siebie, np. po błędach dokonanych podczas gotowania obiadu partner stwierdza: „Nie jestem nic wart”, zamiast uznać swoje błędy za takie, które leżą w ludzkiej naturze.
Widzenie tunelowe: czasami bywa tak, że partnerzy czy dzieci widzą tylko i wyłącznie to, co chcą zobaczyć, albo co odpowiada ich aktualnemu stanowi umysłu. Na przykład: mąż, który uważa, że jego żona „i tak spełni każde jego życzenie”, może ją posądzać o to, że podejmuje egoistyczne decyzje.
Stronnicze wyjaśnienia: można uważać, że to zaburzenie to prawie podejrzliwość, którą małżonkowie czy rodzeństwo okazują w momencie znalezienia się w sytuacjach stresowych, wtedy, gdy automatycznie zakładają ukryte, złe zamiary drugiej strony, np. żona czy córka mogą sądzić: „On jest miły, bo chce, żebym zrobiła coś, czego bardzo nie lubię.”
Czytanie w myślach: można uznać to zaburzenie za magiczny dar, dzięki któremu jedna ze stron wie, co myśli druga bez jakiegokolwiek porozumiewania się z nim. Czytanie w myślach prowadzi do wzajemnego oskarżania się partnerów lub innych członków rodziny, którzy sądzą np. „Wiem, ona myśli, że jestem zbyt naiwny, żeby przejrzeć jej gierki.”
Wymienione wyżej zaburzenia poznawcze występują przeważnie się u par czy dzieci przeżywających stres, jednak od czasu do czasu pojawiają się w każdej rodzinie. Na szczęście zaburzenia poznawcze oraz trudności komunikacyjne w rodzinie można z powodzeniem usuwać lub zmniejszać ich intensywność dzięki terapii, szczególnie dotyczy to terapii małżeńskiej. Rozpoczynając terapię, partnerzy pogłębiają wiedzę na temat występujących rodzajach zaburzeń w komunikacji rodzinnej w celu późniejszego skonfrontowania ich z własnym sposobem myślenia. W momencie, kiedy partnerzy nauczą się określać swoje zaburzenia poznawcze będą mogli przewartościowywać sposób myślenia z niedorzecznego w racjonalny.
Tak więc, jak widać zaburzona komunikacja ma wiele twarzy. Jeżeli członkowie rodziny pragną, aby ich komunikacja była jak najbardziej prawidłowa powinni skupić się na dwóch obszarach. Przede wszystkim na większej dojrzałości dorosłych członków rodziny, gdyż dojrzałość pozwoli na lepsze rozwinięcie umiejętności nadawania komunikacji charakteru interpersonalnego, a także poczucie własnej wartości każdego z członków rodziny. Należy wziąć również pod uwagę kształtowanie umiejętności, które pozwolą sprawić, aby rodzinna komunikacja się poprawiła np. dzięki zdolności otwartego wyrażania siebie, zdolności aktywnego, uważnego i empatycznego słuchania.
Bibliografia:
Grzesiuk L., Trzebińska E. (1978). Jak ludzie porozumiewają się. Nasza Księgarnia: Warszawa str. 101.
ks. Kądziołka W. (2012). Komunikacja międzyosobowa we współczesnej rodzinie. Studia Socialia Cracoviensia 4, nr 1 (6), str. 113-125.
Koc-Kozłowiec B. (2012). Bariery komunikacyjne w rodzinie. Wychowanie w Rodzinie 6, str. 99-116.
Sikorski W. (2013). Zaburzona komunikacja interpersonalna w rodzinie. [w:] Rodzicielstwo w kontekście wychowania i edukacji. red. Brągiel J., Kaniok P., Kurcz A. ( red. ), 2013, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, str. 207-226.