Mity i historie rodzinne – Genogram
Rodziny oraz jej funkcjonowania nie można i nie powinno się rozpatrywać tylko z jednego punktu widzenia. Rodzina, relacje pomiędzy członkami, więzy, fazy życia rodzinnego, sposób funkcjonowania, a także trudności i problemy jakie muszą pokonywać daje możliwość specjalistom na rozpatrywanie tego wielowymiarowo. W związku z tym, że rodzina jest podstawową komórką społeczną jest obiektem zainteresowań specjalistów. Jeżeli rodzina nie daje sobie rady, aby prawidłowo funkcjonować, albo zaspokoić swoich podstawowych potrzeb, np. ekonomicznych, czy społecznych najczęściej zwraca się o pomoc do określonych instytucji. Z psychologicznego punktu widzenia najtrafniej pomocy mogą udzielić osoby specjalizujące się w terapii rodzin, pracujące w nurcie psychoterapii systemowej, ponieważ rodzina jest określonym systemem. Każda rodzina posiada określony klimat, schematy zachowań, które są pielęgnowane, a każdy z członków rodziny posiada zbiór doświadczeń na jej temat. W każdej rodzinie krążą mity i dla każdej rodziny jesteśmy w stanie rozrysowanie genogram, czyli coś na kształt drzewa genealogicznego, ale drzewem genealogicznym nie jest.
Krótki przegląd faz rozwój systemowej terapii rodzin
Badacze rozwoju systemowej terapii rodzin zaproponowali jej trzy fazy, które pozwolą spojrzeć z łatwością na po pojęcie i przydatność genogramu.
- Pierwsza faza: rozpatrywanie rodziny jako interakcyjnego systemu, gdzie patologia nie tkwi w określonych jednostkach, które współtworzą system, tylko w relacjach między nimi. Terapeuta występuje w roli eksperta, który jest obiektywnym obserwatorem, a jego zadaniem jest ocena funkcjonowania rodziny zgodnie z wiedzą jaką posiada o systemach rodzinnych. Wywiad zbierany za pomocą genogramu jest bardzo bogatym źródłem informacji o rodzinie pozwalając tym samym na lepsze zrozumienie określonego system rodzinny, zaś następstwem tego jest zaplanowanie bardziej efektywnej pomocy terapeutycznej.
- Druga faza: najistotniejsze jest tu to, jakie znaczenie sami członkowie rodziny nadają wzajemnie swoim zachowaniom.. Terapeuta współtworzy z rodziną nowy system, a więc nie występuje w roli obiektywnego obserwatora, eksperta. Ta perspektywa pracy z genogramem odnosi się do analizy znaczeń, jakie nadają sami uczestnicy terapii temu, co działo się w ich rodzinie w przeszłości.
- Trzecia faza: opinia lub punkt widzenia terapeuty to tylko jedna z równoprawnych perspektyw w trakcie sesji terapeutycznej. Genogram już nie służy jako narzędzie terapeutyczne, a pomaga we wzbogaceniu rozmowy w rodzinie za pomocą dodania nowych perspektyw potencjalnie reprezentowanych przez członków rodziny. Tym samym daje szansę na poznanie narracji rodzinnych.
Genogram- czyli jakie to drzewo?
Genogram jest schematycznym rysunkiem, na który nanoszone są informacje o wszystkich członkach rodziny i ich wzajemnych relacjach emocjonalnych, co najmniej do trzeciego pokolenia. Jest to narzędzie, które daje możliwość zebrania i uporządkowania informacji o rodzinie przez terapeutę. Jest on nie tylko dobrym narzędziem do wywiadu o rodzinie, ale jest także techniką, która posłuży w późniejszej terapii. Dzięki stworzeniu tego specyficznego drzewa rodzinnego specjalista i rodzina mają możliwość zaobserwowania wielu momentów rodziny. Stworzenie i analiza genogramu pozwala na dostrzeżenie wzorów relacji, uczuć, schematów myślowych, mitów rodzinnych, swoistych sposobów komunikacji, czy określonych sposobów radzenia sobie z trudnościami, z tego względu, że wyznaczają one bieg życia rodziny i każdego z jej członka. To wszystko ma wpływ nie tylko na aktualną pozycję rodziny, ale przede wszystkim daje możliwość lepszego zrozumienia, jak przeszłość danej rodziny determinuje jej sposób funkcjonowania w teraźniejszości. Przeanalizowanie struktury rodziny i łączących ich relacji to również świetny sposób na to, aby członkowie rodziny lepiej poznali siebie nawzajem, otworzyli się na pozostałych członków rodziny, a w związku z tym nabrali dystansu do tego w jakiej się mają ich relacje, czy powstrzymali się przed wzajemnymi oskarżeniami, czy wyrzutami, jeżeli pojawiają się problemy. Tym samym pozwala on na to, aby klienci nabrali dystansu do sytuacji w rodzinie oraz skłania do refleksji nad własnym i innych zachowaniem, emocjami i wzorami zachowań. Dzięki tak zebranej ilości informacji terapeuta ma możliwość na postawienie trafnych hipotez, a także skuteczne podjęcie działań pomocowych.
Jak to wygląda w praktyce, czyli konstruowanie genogramu
Konstruowanie genogramu dokonuje się za pomocą wprowadzanie na dużą planszę znaków i symboli graficznych oraz haseł stanowiących skrót informacji, tak, aby każdy z uczestników spotkania miał możliwość wglądu. Warto podkreślić, że znaki jakie zostały użyte do stworzenia genogramu zostały ujednolicone tak, aby ktoś kto nie tworzył genogramu mógł bez trudu odczytać jego zapis. Poniżej zostaje przedstawiona symbolika osób, relacji i zależności między członkami rodziny, a także wykształcenie, choroby, zawód, czy uzależnienia.

Rys. 1. Podstawowe symbole używane podczas sporządzania genogramu
Źródło: J. Kołbik: Wywiad rodzinny…, s. 97—109.
I co dalej?
W trakcie spotkania terapeutycznego na bazie genogramu uczestnicy spotkania mają możliwość zadawać sobie pytania o to, w jaki sposób historie opowiadane w rodzinie w przeszłości mogą oddziaływać na to, co w danym momencie się w niej dzieje, oraz jakie historie zasługują na miano powtarzalnych. Zakłada się, że narracje rodzinne formułują sposób widzenia siebie nawzajem przez członków rodziny, narzucają określone interpretacje zachowań bliskich osób. W tym przypadku terapeuta nie występuje w roli eksperta i nie określa, które z narracji są dysfunkcyjne, a więc które z nich są przejawem patologii w rodzinie. Dzięki stworzeniu psychologicznego drzewa genealogicznego możemy spojrzeć na rodzinę nie tylko jako na ludzi, których łączą więzy, ale także jako na określony zbiór historii. Ciekawe jest to, że część z tych historii wymaga dopiero, aby je opowiedzieć, a część starych historii zostanie przedstawiona w całkiem nowy sposób. I to właśnie ten nowy sposób przedstawienia starej historii pozwoli na taką reinterpretację, która w lepszy sposób posłuży tej jednostce, która przedstawia ten genogram. Dodać należy, że analiza genogramu daje także bardzo dobrą możliwość okazję przyjrzenia się temu, jak uwarunkowania społeczno-kulturowe oddziałują na funkcjonowanie rodziny. Spojrzeć na to można w ten sposób, że oddziaływania np. czynników ekonomicznych, takich jak bezrobocie, przynależność do klasy społecznej. Zauważenie różnych tym podobnych wpływów daje ulgę członkom rodziny, z tego względu, że zwalnia ich z poczucia winy, które odczuwają ze względu na reagowanie w określony sposób. Jednak daje to także możliwość na dokonanie refleksji, która może prowadzić do poszukiwania innych możliwości wobec wzorców zachowania, które były uznawane do tej pory jako oczywiste.
Mity rodzinne- stały element rodziny
Mity rodzinne to charakterystyczne sposoby używane przez rodzinę w celu podtrzymania rodzinnego status quo, czyli homeostazy oraz do utrzymania przez rodziny, które znalazły się w kryzysie, swych własnych wzorów rozwoju i kierunku zmian. Mity odnoszą się do określonych, zintegrowanych przekonań, które są podzielone przez każdego członka rodziny na temat siebie nawzajem oraz swojej rodziny jako całości. Składowej tej wspólnej ideologii rodziny, często są podawane z pokolenia na pokolenie. W systemie rodzinnym mit działa jako „wewnętrzny obraz”, do którego każdy z członków rodziny przekazuje swój wkład i który próbują utrzymać. Członkowie rodziny funkcjonują w przypisanych sobie rolach i interakcjach. Często tego typu zachowania są fałszywe i dają jedynie pozory normalności. Pomimo to są one niepodważalnymi świętościami w danej rodzinie. W związku z tym mit jest bardzo pilnowany przez wszystkich i uznawany za rodzinne tabu. W przypadku chęci zniszczenia go lub tylko podważenia przez osobę pochodzącą z rodziny lub z zewnątrz, jest narażony na sankcje za złamanie wewnątrzrodzinnych reguł rodziny.
Mity rodzinne pełnią funkcję mechanizmów obronnych.. Są głównie sumą napięć pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny. Ich rolą jest zniekształcenie stanu faktycznego i dają nieprawidłowy obraz rodziny na zewnątrz społeczeństwa. Utrzymanie tego mitu jest istotne dla rodziny. W związku z tym, jeżeli rodzina chce zaprzeczyć istnieniu jakichś konfliktów i napięć w rodzinie to musi wysłać na zewnątrz określony mit. I robi to automatycznie. Ciekawe jest jednak to, iż często zdarza się tak, że niektóre mity powstają już w okresie narzeczeństwa i początkowym okresie małżeństwa. Głównie po to, aby nowy związek znalazł własną formułę na „bycie razem”. Należy podkreślić, że mity stanowią tzw. „zawór bezpieczeństwa” chroniąc system rodzinny przed uszkodzeniem, a także niekiedy przed zniszczeniem
Przykładowe mity
- Gdy przyszłość związku jest niejasna, więc małżonkowie decydują się na urodzenie lub adopcję, mit: „dziecko rozwiąże małżeńskie problemy”.
- Z biegiem lat powyższe ulega modyfikacji: „Moglibyśmy się rozwieść, gdyby nie dziecko”.
Wśród mitów możemy odnaleźć ich rodzaje:
- mity harmonii — pokazuje przeszłość i teraźniejszość rodziny w tzw. różowym świetle;
- mity przebaczenia i pokuty — odnosi się do osób żywych lub zmarłych, które znajdująsię wewnątrz lub zewnątrz rodziny, a są odpowiedzialne (w ramach mitu) za okoliczności, w jakich rodzina się znajduje;
- mity wybawienia — jest przedłużeniem mitu o przebaczeniu i pokucie. Osoby na zewnątrz rodziny (mogą to być np. terapeuci) mają przypisaną magiczną moc i są uznawane przez rodzinę jako wybawiciele.
Rodzaje mitów ze względu na motyw ich powstawania:
- Mity nieszczęścia: „W naszej rodzinie wszyscy mają pecha”, „Takie były ciężkie czasy i dlatego tak źle nam się powodzi”, „Gdyby nie wrogość ludzi osób nas otaczających, mielibyśmy lepszą sytuację.”
- Mity szczęścia: „Dziecko powinno się uśmiechać i być szczęśliwe, bo wtedy rodzicom jest lżej na świecie”, „Dzieci są najważniejsze, trzeba żyć dla nich”,
Bibliografia
- Chrząstowski Sz. (2009). Wykorzystanie genogramu we współczesnych nurtach terapii rodzin. Psychoterapia 1 (148), str.: 65–76.
- Dybowska E. (2012).Teoria systemowej pracy z rodziną. Kraków: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej.
- Kołbik I. (1999). Wywiad rodzinny z użyciem genogramu. [w]: Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. pod red. De Barbaro B. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, str. 97-109.
- Ostoja-Zawadzka K. (). Mity rodzinne. Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny., str. 85-86.
- Wajda Z. (2012). Genogram w pracy terapeutycznej z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. Studia Politicae Universitatis Silesiensis 9, str. 284-298.
One Comment on ““Mity i historie rodzinne””
Świetny temat i opracowanie… i niestety czasem trzeba stanąć twarzą w twarz z mitami, które być może trzymają nas nie w tym miejscu, w którym powinniśmy być – i niestety często my sami nie jesteśmy w stanie wyjść z bezpiecznej przestrzeni otoczonej mitami ..i chyba dlatego warto dopuścić kogoś z zewnątrz, żeby nam ułatwił spojrzenie na nas samych z dystansu.